Chleb to podstawowe pożywienie człowieka w wielu kulturach. Umiejętność przygotowania oraz wypieku chleba była jedną z obowiązkowych, jakie musiała nabyć młoda dziewczyna. Aby wyrób chleba był w ogóle możliwy niezbędne było odpowiednie naczynie: dzieża chlebowa. Lecz mając styczność z tak niezwykłym produktem jakim był chleb, sama dzieża także nie była zwyczajna…
Jak stworzyć dzieżę?
Dzieża to naczynie o okrągłym spodzie, wykonane z drewnianych klepek, zamykane wiekiem. Na wschodzie Polski występowały także dzieże dłubane. Zwykle dzieże wyrabiano z drewna dębowego, które było uznawane za najbardziej szlachetne. Jeśli naczynie wyrabiano z innego drewna np. sosnowego, dodawano do niego dwie klepki dębowe. Do wyrobu dzieży nie można było użyć drzewa, w które uderzył piorun, bo wierzono, że chleb z niej będzie się przypalał, a ciasto urośnie zbyt szybko.
Dzieży używano jedynie do wyrobu zakwasu, zaczynu oraz wyrastania ciasta chlebowego. Pod żadnym pozorem nie należało używać dzieży do innych czynności! Każda gospodyni dbała, by zachować ją w nienagannej czystości – choć odrobina zakwasu w dzieży sprawiała, że kolejny chleb był jeszcze lepszy. Dzieża miała swoje miejsce w każdej chacie – w komorze, na strychu lub na gwoździu na ścianie. Nie pozwalano nawet obwąchiwać jej zwierzętom gospodarskim. Natomiast domownicy nie powinni się o nią potykać, trącać czy dotykać jej bez powodu.
Dzieża – znaczenie symboliczne i magiczne
Wszystkie te zalecenia miały na celu zapewnienie wypieku idealnego chleba. Nie można było pożyczać dzieży z uwagi na ryzyko zauroczenia. Aby pozbyć się działania złej siły, dzieżę okadzano ziołami z wianka na Boże Ciało, bukietu z Matki Boskiej Zielnej lub gałązką palmy wielkanocnej.
Aby chleb wyrobiony w dzieży był lekki jak piórko, okadzano ją gęsimi piórami i zalewano wrzątkiem. Gdy woda wystygła wylewano ją za ogrodzenie. By wynieść z dzieży złe czary uderzano ją miotłą. Oczyszczenie z wszystkiego, co złe miało nieść także nacieranie warzywami uznanymi za apotropeiczne (mającymi działanie ochronne): cebulą, czosnkiem lub burakiem.
Chlebny tron – dzieża podczas obrzędów ślubnych
Ponieważ dzieża miała ścisły kontakt z chlebem, przejmowała część jego symbolicznego znaczenia. Spełniała ważną rolę podczas obrzędów ślubnych – na niej sadzano młodą mężatkę. Odbywało się to podczas rozplecin lub/i w czasie oczepin. Odwrócona do góry dnem dzieża, chlebny tron, symbolizowała nowe obowiązki kobiety, jej nowy status gospodyni. Działanie to miało także znaczenie w magii płodnościowej, zapewniało młodej parze dobrobyt i szczęście na nowej drodze życia.
Przeczytaj więcej o chlebie i pieczywie obrzędowym.
