W kulturze ludowej większość zjawisk, roślin i przedmiotów pojawiających się w życiu człowieka miała swoje symboliczne znaczenie. Zarówno noc, jak i dzień, woda i ogień, słońce i księżyc niosły ze sobą dobre lub złe cechy, mogły oddziaływać na ludzi i w określony sposób wpływać na ich życie. Stąd także można było przyciągnąć szczęście lub dowiedzieć, jak uchronić się od złego.
Świat dobra i zła
W ludowym postrzeganiu świata widać wyraźne granice między przeciwstawnymi siłami. Wszystko miało swoją dobrą i złą stronę. Bóg i diabeł, życie i śmierć, dzień i noc, wiosna i zima, bezpieczny dom i niebezpieczne rozstaje dróg. Taki dualizm zapewniał równowagę w świecie, ale jednocześnie wymagał szeregu zachowań, dzięki którym złe nie robiło zbyt dużo szkód. Za wyjątkowo niebezpieczną uznawano noc , czyli czas, kiedy dostęp do zaświatów był łatwiejszy niż w świetle słońca. Podobnie wszystkie inne momenty mające styczność ze światem ponadzmysłowym mogły być dla ludzi szkodliwe. Stąd wyjątkową ostrożność zachowywano podczas obrzędów przejścia narodzin i śmierci.
Jak uchronić się od złego?
Aby zabezpieczyć siebie, swoje domostwo lub zwierzęta przed działaniem sił nieczystych podejmowano różne działania. Za jedną z najlepszych broni przeciw złemu uznawano metal. Dlatego osoby szczególnie narażone do swoich ubrań wpinały szpilkę, igłę lub agrafkę, co stanowiło barierę ochronną. Taki element musiał obowiązkowo pojawić się w dziecięcym ubranku, gdyż niemowlęta znajdowały się w grupie największego ryzyka.
Innym bardzo ważnym talizmanem chroniącym przed działaniem złego była czerwień. Zarówno czerwone korale, jak i czerwone wstążki miały właściwości ochronne. Z tego powodu to ten kruszec był tak wysoko ceniony w wiejskich społeczeństwach. Korale były częścią stroju ludowego jako naszyjniki, spinki do koszuli, zdobione krzyżyki oraz pierścionki. Również czerwone wstążki na trwałe wpisały się w ludowe ubiory. Tasiemki w tym odcieniu służyły do wiązania warkoczy dzieciom i młodym dziewczętom. Nie szczędzono ich także kawalerom przy koszulach lub na kapeluszach. Czerwony zdobił chomąta i uprzęże końskie, ponieważ zwierzęta te są szczególnie wrażliwe na złe oczy.
Święcone dla ochrony domostwa
W obrzędowości dorocznej można znaleźć wiele przykładów zabiegów chroniących domowników i zabudowania przed nieszczęściami. Najczęściej występującymi elementami takich zachowań jest okadzanie oraz obmywanie. Istotną rolę pełni też religia, ponieważ woda lub spalane produkty powinny być poświęcone, aby działać skuteczniej.
Nagromadzenie działań ochronnych ma miejsce na początku roku i w okresie rozpoczynającym prace na roli. Już w święto Trzech Króli, po przyjściu z kościoła, gospodynie okadzały dom dymem z poświęconego kadzidła. Podobne znaczenie miał również dym z gromnicy, którym okadzano gardła w Matki Boskiej Gromnicznej. W dzień św. Wojciecha, przed pierwszym wiosennym wypasem okadzano bydło. Wówczas do palenia wykorzystywano wianki z oktawy Bożego Ciała. W Zielone Świątki natomiast spalano starą miotłę i biegano z nią wokół pól, aby ochronić zboże przed zagrzybieniem. Zabiegi związane z wodą święconą były szczególnie popularne wiosną. Rankiem w Poniedziałek Wielkanocny chodzono poświęcić pola, a przez cały dzień obficie polewano się wodą. To działanie symbolicznie oczyszczało i przygotowywało na nowy rok.
Nie sposób wymienić wszystkich zachowań stosowanych przez dawnych gospodarzy i gospodynie dla ochrony przed złym. Wiedza o tym jak uchronić się od złego była przekazywana z pokolenia na pokolenie. Jednak wraz z powszechnym dostępem do edukacji ludowe mądrości odeszły w zapomnienie, a współcześnie żyjący zostali bez ochrony przed siłami nieczystymi… 🙂
