Nieobyczajne zachowania, nadzwyczajne zjawiska, grupy obrzędowe przedstawiające tradycje swojego regionu – obrzęd, zwyczaj i obyczaj funkcjonują w naszym języku w znacznie węższym znaczeniu niż kiedyś. Dziś wszystkie charakterystyczne dla kultury ludowej wydarzenia czy ceremonie określamy tymi nazwami zamienne. Tymczasem każde z nich ma inne znaczenie i opisuje zupełnie inną część folkloru i tradycji ludowej.
Obrzęd – najważniejsze świętowanie w życiu każdego człowieka
Obrzędy to najbardziej skomplikowane, złożone, ale także najważniejsze praktyki. Wiążą się najczęściej z momentami przejścia w życiu człowieka: towarzyszą zmianom, pomagają je zaakceptować, tłumaczą je i oswajają z nimi.
Obrzędy są związane z kultem i stanowią zewnętrzną część uroczystości rodzinnych, religijnych lub społeczno-prawnych. Tworzy je ściśle określony zespół czynności, gestów i słów. Każde z nich ma swoją symbolikę, jest istotne dla całej ceremonii i nie może zostać pominięte. Wiedza o obrzędach oraz sposób ich celebrowania były przekazywane z pokolenia na pokolenie i kultywowane przez setki lat, często w niezmienionej formie.
Obrzędy towarzyszyły najważniejszym wydarzeniom w życiu każdego człowieka: narodzinom i chrzcinom, zawarciu związku małżeńskiego, śmierci i pogrzebowi, a także niektórym innym świętom rodzinnym i dorocznym.
Wraz z szybkimi przemianami społeczno-kulturowymi, które zaszły w ciągu XX wieku, obrzędy stopniowo zanikały bądź zniknęły w ogóle. Jeśli pozostały jakieś elementy dawnych obrzędów to zwykle nie pamięta się ich głębszego znaczenia lub kultywuje się je w innej formie. Przykładem takiego zachowania mogą być oczepiny, które wciąż są celebrowane na weselach, ale nie mają nic wspólnego z dawnymi oczepinami.
Przeczytaj więcej o obrzędach przejścia.
Obyczaj – buduje tradycję i kulturę
Obyczaje to zachowania, które są powszechnie przyjęte przez daną społeczność. Tworzą swego rodzaju niepisane prawo – niedopełnienie obyczajów lub złamanie ich jest sankcjonowane przez ludzi i wiąże się z wykluczeniem lub co najmniej odczuwalną negatywną reakcją. Obyczaje są przekazywane w społecznościach z pokolenia na pokolenie i bardzo powoli ulegają zmianom. Zazwyczaj oddają wyznawany przez daną grupę system wartości i opierają się na tradycji, w pewien sposób również ją kształtując.
Do obyczajów zalicza się m.in. ściąganie nakrycia głowy do jedzenia lub w momencie wejścia do kościoła, odpowiedni strój np. na ślub lub ważne uroczystości, witanie się i żegnanie w trakcie spotkań. Do obyczajów przyporządkowuje się się wszystko to, co spotka się z negatywną reakcją grupy, jeśli nie zostanie dopełnione.
Rozluźnienie norm społecznych sprawia, że dziś mamy coraz mniej obyczajów, a określenie nieobyczajne zachowanie można zastosować coraz rzadziej ze względu na społeczne przyzwolenie na wiele działań.
Zwyczaj – to, co się powinno
Zwyczaje to także przyjęte w danej społeczności zachowania, oparte na tradycji i przekazywane z ojca na syna. Jednak w odróżnieniu od obyczajów, nieprzestrzeganie zwyczajów nie wiąże się z negatywnym odbiorem ze strony grupy. Zwyczaje mogą występować tylko w określonej grupie i przez to podkreślać jej odrębność.
Zwyczajem jest podawanie ręki na powitanie (w niektórych sytuacjach może to być obyczaj), proszenie do tańca kobiety przez mężczyznę oraz przepuszczanie kobiet w drzwiach. Nie stosowanie tych zachowań nie będzie wiązało się z negatywnymi konsekwencjami, ale pielęgnowanie ich jest bardzo dobrze postrzegane wśród ludzi.
Obrzędy, obyczaje i zwyczaje to elementy, które budują naszą kulturę i tożsamość. Dzięki nim odróżniamy się od innych grup, wyróżniamy w pewien sposób wśród obcokrajowców lub osób z innego regionu. Choć niektóre z przyjętych zachowań można uznać za staroświeckie i niemodne, warto je zachowywać (nawet w pamięci) i przekazywać dalej. Dzięki temu nasza kultura i tradycja może trwać.
Przeczytaj także kim są swoi i obcy w etnografii.
O obrzędach i zwyczajach związanych z polskimi świętami przeczytasz w tym dziale.
