W większości wpisów na temat jesiennych i zimowych obrzędów załączam informacje o tym, że jest to magiczny czas. Właśnie te najkrótsze w roku dni zachęcały do stosowania zabiegów magicznych i do przewidywania przyszłości. Dzień świętej Łucji natomiast uznaje się za moment wyjątkowej aktywności czarownic. Czas zatem opowiedzieć o całym zjawisku – czym była magia w kulturze ludowej? I czy była? A może nadal jest…?
Magia w kulturze ludowej
Według słownikowych definicji magia to ogół wierzeń oraz czynności i praktyk, które opierają się na przekonaniu o istnieniu sił nadprzyrodzonych, które nieustannie na siebie oddziałują i na które można wpływać. Osoby stosujące magię wierzą, że ich działania, gesty, słowa oraz inne zachowania wpływają na rzeczywistość poprzez oddziaływanie na siły nadprzyrodzone. Skuteczność działań magicznych nie jest możliwa do stwierdzenia ze względu na brak możliwości sprawdzenia powiązań.
Różnego rodzaju praktyki magiczne stosowały osoby, które były do tego predestynowane, ale i „zwykli” ludzie. Zachowania mające wpływać na rzeczywistość stosowano w czasie niebezpieczeństwa, sytuacji obrzędowych i granicznych, jak i podczas codziennych czynności takich jak pieczenie chleba czy praca na roli.
Jak działa magia?
W nauce stosuje się podział działań magicznych ze względu na rodzaj stosowanych praktyk. Podział ten jest dyskusyjny, ale daje ogląd na magię ludową.
1 Magia translacyjna – przenoszenie cech jednego przedmiotu na inny. Np. wysokie skoki kobiet na zapusty miały zapewnić wysoki wzrost lnu i konopi.
2 Magia transmisyjna – stosowana głównie do uniknięcia skutków złych czarów, ochrony przed siłami nieczystymi. Np. wynoszenie na rozstaje drogi jajka, które trzymał chory, miało pomóc wynieść z niego chorobę.
3 Magia sympatyczna (podobieństwa) – stanowi ona trzon praktyk magicznych nie tylko na terenach Polski, ale i na całym świecie. Polega na oddziaływaniu na jeden przedmiot, osobę, zjawisko innym przedmiotem w celu przeniesienia na niego jego cech. Np. toczenie jajka po bokach krów miało sprawić, że zwierzęta będą tak okrągłe jak jajko; kłucie laleczki lub kukły igłą ma sprawić cierpienie osobie, którą lalka wyobraża.
4 Magia kreacyjna – kreowanie pożądanych zjawisk. Np. utopienie Marzany i wniesienie gaika do wsi miało powodować zmianę pór roku.
5 Magia incepcyjna – fikcyjne oddziaływanie na przyszłość poprzez pomyślne jej zapoczątkowanie np. w dobrym dniu, fazie księżyca, porze roku, miejscu itp.
Myślenie magiczne, czyli spadek po naszych przodkach
Wraz z postępem nauki, rozwojem społeczeństwa, wprowadzaniem systemów religijnych itd. wiele praktyk magicznych i wierzeń zostało porzuconych i zapomnianych. Jednak równie dużo z nich wciąż funkcjonuje – magia w kulturze ludowej pozostała obecna w obrzędach i zachowaniach związanych ze zwyczajami dorocznymi lub rodzinnymi. Część z dawnych wierzeń przeniosła się natomiast do sfery religijnej i wciąż, w XXI wieku, doskonale funkcjonuje. Przykładami może być święcenie domu, palmy wielkanocnej czy obrazków do modlitwy w celu ochrony przed złem lub wzmocnienia ich działania.
Myśleniem magicznym nazywa się przekonanie o tym, że nasze działanie będzie miało wpływ na moce nadprzyrodzone. Np. poświęcony medalik zapewni ochronę przed grzechem, a odmówienie Pompejanki sprawi, że na ktoś zajdzie w ciążę lub ktoś się nawróci. W wierze chrześcijańskiej modlitwa ma nas przybliżać do Boga i uczyć pokładania ufności w Nim – nie może być „środkiem”, dzięki któremu ja zapewniam sobie konkretne dobra. Myślenie magiczne jest w pewien sposób konsekwencją istnienia praktyk magicznych w dawnych wierzeniach i wciąż jest powszechne.