Od zarania dziejów chroni się zabytki kultury materialnej. Drobne pamiątki po przodkach, które mają wartość sentymentalną są przekazywane z pokolenia na pokolenie. Ważne dla społeczności budowle i miejsca są zabezpieczane przed zniszczeniem i zapomnieniem. Istotne z punktu widzenia danej kultury przedmioty przechowuje się w specjalnie wydzielonych miejscach. Jednak od kilkudziesięciu lat zwrócono uwagę na równie istotną, choć do tej pory pomijaną do tej pory część dziedzictwa – działalność duchową człowieka.
Czym jest dziedzictwo niematerialne?
Żaden zabytek kultury materialnej nie powstałby, gdyby nie myśl człowieka. A wszystko to, co znajduje się w nieuchwytnej sferze koncepcji, systemów myślowych i tradycji jest dziedzictwem niematerialnym. Według UNESCO dziedzictwo niematerialne obejmuje:
a) tradycje i przekazy ustne, w tym język jako nośnik niematerialnego dziedzictwa kulturowego;b) sztuki widowiskowe i tradycje muzyczne;c) zwyczaje, rytuały i obrzędy świąteczne;d) wiedza i praktyki dotyczące przyrody i wszechświata;e) umiejętności związane z rzemiosłem tradycyjnym
Zachowywać, ale w jakiej formie?
Na potrzebę ochrony i zachowania dziedzictwa niematerialnego zwrócono uwagę stosunkowo niedawno, bo dopiero w drugiej połowie XX wieku. Historia ochrony zabytków rozpoczyna się dużo, dużo wcześniej, natomiast myśli, tradycje i obrzędy zaczęto uważać za warte zachowania dopiero wtedy, gdy w szybkim tempie zaczęły zanikać. Niektóre z nich bezpowrotnie zginęły w czasie wielkich przemian społeczno-kulturowych, które rozpoczęły się już w XIX wieku. Inne ostały się do naszych czasów w okrojonej formie, jeszcze inne nadal są szczęśliwie kontynuowane.
Jednak wraz z określeniem potrzeby zachowania dziedzictwa niematerialnego pojawił się problem: skoro dziedzictwo to jest trudne do uchwycenia, podlega ciągłym przemianom i zmienia się na przestrzeni lat – w jakiej formie go zachowywać? Czy odszukiwać najstarsze pamiętane jeszcze obrzędy, najdawniejsze wierzenia i najbardziej archaiczne formy folkloru? A może dbać o to, aby nadal były przekazywane z pokolenia na pokolenie i w związku z tym nadać im nieco bardziej atrakcyjną dla współczesnego odbiorcy formę?
Te pytania wciąż zadają sobie wszystkie osoby zajmujące się odtwarzaniem i zachowywaniem dawnych wierzeń, zwyczajów i tradycji. Jeśli „zamrozimy” dziedzictwo niematerialne w dawnej formie w pewnym sensie przestanie ono trwać i nie będzie już żywe. Z drugiej strony dawne formy cały czas zanikają i pozostawienie ich samym sobie jest równoznaczne ze skazaniem ich na powolne zapominanie lub przekształcanie się w całkiem inną formę.
Chronić, ale jak?
Prawdopodobnie nie ma właściwej odpowiedzi na zadane w poprzednim akapicie pytania. Mimo to potrzeba ochrony dziedzictwa niematerialnego poprzednich pokoleń jest ogromna. Dlatego w 2003 roku UNESCO (czyli najważniejsza międzynarodowa organizacja zajmująca się kwestiami kultury, sztuki i nauki) uchwaliła Konwencję w sprawie niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Dokument ten charakteryzuje dziedziny dziedzictwa, określa wszystkie należące do niego elementy i wskazuje na dobre praktyki w zakresie ochrony.
Ze względu na charakter ochrony dziedzictwa niematerialnego zwraca się uwagę na ogromną wartość żywego przekazu tradycji i wierzeń w społeczeństwie. Oprócz środków prawnych, którymi dysponują poszczególne państwa istotne jest, aby dziedzictwo było kultywowane, rozumiane i doceniane. Należy dbać o to, aby przekazywanie tradycji było związane z komunikowaniem znaczenia, historii i wartości. Tylko wtedy bowiem dziedzictwo może trwać i nadal istnieć w społeczeństwie, tak jak nadal istnieją w przestrzeni publicznej zabytkowe budynki.
Lista dziedzictwa niematerialnego UNESCO
Jednym z najważniejszych środków ochrony, jakie wprowadziła Konwencja UNESCO z 2003 roku jest powstanie List Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego. W każdym kraju powstają indywidualne listy, na które zapisywane są najważniejsze i najbardziej charakterystyczne tradycje dla danego regionu.
Polska ratyfikowała Konwencję w sprawnie niematerialnego dziedzictwa kulturowego dopiero w 2011 roku. Od tamtej pory na krajową listę zostało wpisane 17 zabytków. Wśród nich są polskie tańce narodowe, sokolnictwo, gwara warmińska, język esperanto czy pochód Lajkonika. Każde z nich niesie ze sobą ciekawą historię miejsc, ludzi i społeczeństw, a wspólnie tworzą barwny kalejdoskop polskich tradycji rozwijających się na przestrzeni wieków. Lista jest cały czas otwarta i można zobaczyć ją tutaj.
Dziedzictwo niematerialne to niezwykle ciekawy dział historii. Choć czasem nieuchwytne, niekiedy niedostępne, z pewnością już dziś nie jest nieokreślone. Obecnie coraz częściej zwraca się uwagę na indywidualne tradycje danego regionu, jego wyjątkowość i odrębność, podkreśla się wartość przekazu pokoleniowego i powoli odradza niektóre zapomniane już tradycje. Z całą pewnością dziedzictwo niematerialne jest i będzie coraz istotniejszą kwestią dla nas wszystkich.
Na zdjęciu fragment figurki przygotowanej na Święto Zmarłych w Meksyku. Jest to jeden z najbardziej rozpoznawalnych zabytków kultury niematerialnej na świecie.
