Gorset ludowy to jeden z najbardziej rozpoznawalnych elementów stroju ludowego w Małopolsce. Ubierają go zarówno zespoły folklorystyczne, jak i Koła Gospodyń Wiejskich czy dziewczynki sypiące kwiaty w trakcie Oktawy Bożego Ciała. Jak wglądały gorsety naszych babek i czy mają coś wspólnego z popularnymi gorsetami z kolorowymi cekinami i wstążkami na ramionach?
Z renesansowego zamku na XIX-wieczną wieś
Gorset jako element kobiecego stroju rozpoczął swoją salonową historię już w XVI wieku. Jego zadaniem było podkreślanie talii i tworzenie idealnej kobiecej sylwetki. Przez lata ideał ten ulegał ewolucji, a wraz z nim zmieniał się kształt gorsetu. Z materiałowych, zdobionych i odpowiednio wycinanych kamizelek, gorset stał się w XIX wieku metalową zbroją, której używanie niosło ze sobą wiele niebezpiecznych skutków zdrowotnych.
Jednak przez setki lat gorset został najbardziej charakterystycznym elementem garderoby królowych, dam dworu i możnych. Z czasem przejęły go również mieszczki oraz chłopki. Na polskich wsiach gorset pojawił się w XIX wieku, gdzie na stałe został włączony do stroju panieńskiego. Nosiły go również młode mężatki, w bardziej zaawansowanym wieku zamieniając go na bluzki lub kaftaniki. Najczęściej gorsety były szyte z aksamitu w ciemnych kolorach: czarnym, granatowym, ciemnozielonym lub bordowym, ale zdarzały się również szyte z tybetu lub innych wzorzystych materiałów.
Zdjęcie tytułowe ukazuje różnorodność gorsetów u Lachów Sądeckich – są tu zarówno te wykonane z samego aksamitu, jak i bogato zdobione haftem. Źródło: https://artsandculture.google.com/
Gorset ludowy w Małopolsce
Gorset ludowy był noszony przez wszystkie grupy etnograficzne Małopolski. Obecnie najbardziej kojarzymy gorsety krakowskie z bogatymi zdobieniami cekinami, guzikami i chwostami oraz gorsety podhalańskie, które zdobią kwiaty dziewięćsiłu. Jednak gorsety nie od zawsze były pełne kolorów i dodatków.
Na samym początku kariery gorsetu w stroju ludowym, nie był on bogato ozdobiony. Jedynymi dodatkami były obszycia wzdłuż krawędzi oraz kaletki doszywane u dołu gorsetu, które rozchodziły się na mocno fałdowanej spódnicy. W ten sposób dziewczęta i młode kobiety podkreślały wąską talię i szersze biodra – ideał ówczesnej figury kobiecej. Z czasem do prostych zdobień doszły hafty: początkowo kwiaty i inne wzory były wyszywane nićmi. W kolejnych dziesięcioleciach do haftów dołączano koraliki, a później również cekiny.
Podobnie jak innymi elementami garderoby, tak i gorsetami rządziła moda. Wzory umieszczane na przodach oraz na tyle gorsetu były różne w regionach, np. u Lachów Sądeckich był to bukiet lachowski, w Krakowiaków Zachodnich w Bronowicach – chwosty i metalowe guzy umieszczane na krawędziach. Inne gorseciki nosiły najmłodsze dziewczęta, inne panny na wydaniu. Bogactwo zdobień, jakość materiału i dodatków ukazywały zamożność dziewczyny oraz jej status społeczny.
Gorset ludowy wykonany z tkaniny tybetowej i ozdobiony przeszyciami oraz drobnym haftem. Pochodzi z Łemkowszczyzny. Źródło: http://muzea.malopolska.pl
Laszka Sądecka w bogato haftowanym gorsecie z charakterystycznymi dla tego regionu bukietami. Źródło: https://artsandculture.google.com/
Gorset ludowy z Zielonek, region Krakowiaków Zachodnich. Bogate zdobienia na bordowym aksamicie. Źródło: muzea.malopolska.pl
Od krawieckiego kunsztu do sukiennickiej cepelii
Gorset ludowy był wizytówką każdej panny. Był to najbardziej zdobny element jej stroju odświętnego, więc przykładano do niego znaczną uwagę. Gorsety haftowano samodzielnie lub oddawano do hafciarek, które wykonywały tę kunsztowną pracę zawodowo. Dokładność i misterność haftów świadczyły o właścicielce gorsetu – można było przypuszczać, że te dziewczęta, które chodziły w gorsetach z drobno haftowanymi kwiatami, listeczkami i dodatkami będą równie dokładnie dbać o dom i obejście.
Hafty nićmi stały się niemodne i staroświeckie, kiedy na wiejskich i małomiasteczkowych jarmarkach pojawiły się kupne ozdoby. Odtąd najbardziej pożądane wzory zawierały kolorowe koraliki, guziki i cekiny. I taką wersję gorsetów znamy najbardziej dziś – zwłaszcza, że cekinowe dodatki zostały rozpowszechnione w połowie XX wieku przez Cepelię i ludowe zespoły pieśni i tańca. To wówczas dodano popularne dziś wstążki na ramionach, które w tradycyjnych strojach nie występowały. Niestety, cepeliowy gorset dostępny na większości stoisk z pamiątkami nawiązującymi do kultury ludowej, nie ma wiele wspólnego z prawdziwym gorsetem ludowym.
Jeśli zależy nam na utrzymaniu tradycji i pokazywaniu stroju ludowego naszego regionu takim, jaki on był w rzeczywistości, warto sięgnąć głębiej. Przeszukać stare fotografie, babciną szafę i strych czy nawet muzealne magazyny. A może znajdziemy tam pięknie haftowaną perełkę, którą warto pokazać światu, choćby na procesjach w trakcie Bożego Ciała?
